Przepisy Kodeksu cywilnego (k.c.) przewidują kilka instytucji prawnych, które mogą znaleźć zastosowanie w sytuacjach wyjątkowych – są to tzw. klauzula rebus sic stantibus z art. 3571 k.c., waloryzacja w przypadku zmiany siły nabywczej pieniądza z art. 3581 k.c. oraz art. 632 k.c. przewidujący możliwość zmiany ustalonego wynagrodzenia ryczałtowego.
Instrumenty te mogą pomóc podmiotom gospodarczym w przypadku zaistnienia wyjątkowych okoliczności rynkowych. Dodatkowe i warte uwagi reguły w zakresie waloryzacji kontraktów budowlanych przewiduje także prawo zamówień publicznych, któremu poświęcimy jednak kolejny wpis.
Rebus sic stantibus
W przypadku wspomnianej klauzuli z art. 3571 k.c. Sąd może – po rozważeniu interesów stron i zgodnie z zasadami współżycia społecznego – określić sposób wykonania umowy, wysokość świadczenia lub nawet rozwiązać umowę stron (w miarę potrzeby orzekając wtedy o wzajemnych rozliczeniach).
Dotyczy to jednak tylko sytuacji, gdy z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami lub groziłoby którejś ze stron rażącą stratą – a strony takich okoliczności przy zawieraniu umowy nie przewidywały (i nie mogłyby właściwie przewidzieć).
Wspomnianą nadzwyczajną zmianę stosunków interpretować należy wąsko, jako głębokie naruszenie równowagi kontraktowej i pierwotnego kształtu umowy.
W orzecznictwie wskakuje się raczej, że takimi sytuacjami nie będzie na przykład wykonanie robót dodatkowych, których nie przewidziano w umowie. Na uwagę zasługuje jednak szczególnie orzeczenie Sądu Najwyższego z 29 października 2015 r., gdzie wskazano, ze „gwałtowny wzrost cen materiałów i usług budowlanych po blisko 10 – letnim okresie ich stabilizacji, może być uznany za zaistnienie sytuacji nadzwyczajnej i nieprzewidywalnej w chwili zawierania umowy”.
W orzecznictwie wskazywano także na zasadnicze i zaskakujące zmiany stawek podatkowych czy celnych oraz kryzys gospodarczy. Będą to także m.in. kataklizmy, np. pandemia koronawirusa.
Ewolucja orzecznictwa wskazuje na tendencję do poszerzania stosowania omawianej klauzuli.
Zmiana siły nabywczej pieniądza
W przypadku zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, Sąd może zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, które są określone w umowie czy nawet innym orzeczeniu sądu. Nie można więc rozwiązać umowy w taki sposób. Także w tym przypadku Sąd rozważa interes stron i postępować powinien zgodnie z zasadami współżycia społecznego.
Znacznym ograniczeniem stosowania tej klauzuli w branży budowlanej będzie jednak brak możliwości wytoczenia omawianego powództwa przez przedsiębiorcę, jeśli umowa pozostaje w związku z wykonywaną przez niego działalnością gospodarczą.
Klauzula będzie miała więc zastosowanie w przypadku umów o roboty budowlane, gdzie jedną ze stron jest konsument lub przedsiębiorca, który nie zajmuje się działalnością z branży budowlanej.
W praktyce Sądy niechętnie sięgają po możliwość takiej waloryzacji, raczej wskazuje się na konieczność zaistnienia naprawdę znacznej i odczuwalnej inflacji czy deflacji, ponieważ zmiany siły nabywczej pieniądza są co do zasady czymś normalnym na rynku i mieszczą się w ryzyku biznesowym.
Zmiana wynagrodzenia ryczałtowego
Art. 632 k.c. dotyczy umów o dzieło, jednak przeważające stanowisko, w tym Sądu Najwyższego, dopuszcza stosowanie go odpowiednio także do umów o roboty budowlane.
Zgodnie z jego brzmieniem, jeśli w skutek zmiany stosunków, które nie może było przewidzieć, wykonanie dzieła (umowy) groziłoby wykonawcy rażącą stratą, Sąd może podwyższyć ryczałt lub nawet rozwiązać umowę. Możliwość taka dotyczy więc tylko wynagrodzenia ryczałtowego i straty rażącej (a nie jakiejkolwiek straty) i to tylko po stronie wykonującego zlecone prace, a nie zlecającego.
W orzecznictwie wskazuje się, że „nie musi to być strata, która zachwiałaby kondycją finansową wykonawcy bądź groziłaby mu upadłością, wystarczy zwykła rażąca strata transakcyjna. Za nadzwyczajną zmianę stosunków należy zatem uznać taką, która niweczy kalkulację dokonywaną przez wykonawcę z uwzględnieniem zwykłego ryzyka kontraktowego.”[1] [1] Dodatkowo wyrażono pogląd, że „podwyższenie wynagrodzenia na podstawie art. 632 § 2 k.c. nie ma na celu zrekompensowania całej grożącej lub poniesionej straty, lecz zniwelowanie tej straty do takiego poziomu, który nie będzie rażący w rozumieniu tego przepisu.
W kontekście omawianego artykułu, ale także wcześniejszej klauzuli rebus sic stantibus, warto przytoczyć Wyrok Sądu Najwyższego[2] [2] gdzie stwierdzono: „w rozpoznawanej sprawie o „kosztach prac” zadecydował poziom cen materiałów, który wzrósł się w 2007 r., tj. w toku wykonywania umowy zawartej dwa lata wcześniej. Już element skali tej podwyżki (23,87%, w tym – inflacja w zakresie materiałów budowlanych 7,8%, wzrost cen ponad poziom inflacji o 16%), przedmiotowy zasięg wzrostu (zdecydowana większość materiałów budowalnych w związku z odnotowanym boomem na rynku budowlanym) oraz sam okres (tempo) wspomnianego wzrostu, mogłoby – obiektywnie rzecz biorąc – świadczyć o wystąpieniu istotnej zmiany stosunków w rozumieniu art. 632 § 2 k.c. Doszło bowiem do wzrostu materiałów budowalnych w określonym czasie o prawie ¼ ich poziomu z chwili zawarcia umowy o roboty budowlane”
Wady dokumentacji projektowej, które rodzą konieczność wykonania robót dodatkowych, nie stanowią zmiany stosunków, o której mowa.
* * *
Należy mieć na względzie, że w każdej z opisanych sytuacji to Sąd dokonuje ingerencji w umowę łączącą strony, co wymaga wytoczenia odpowiedniego powództwa i określenia konkretnego żądania w pozwie.
W kolejnym wpisie poruszymy waloryzacje kontraktów budowlanych z prawa zamówień publicznych.
[1] [3] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 25 maja 2016 r. I ACa 179/16
[2] [4] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2015 r. sygn. akt: I CSK 901/14